Kościół w Baniewicach – historia od średniowiecza

Kościół w Baniewicach – historia od średniowiecza

Baniewice to miejscowość o bogatej historii, sięgającej średniowiecza, kiedy to ziemia bańska znajdowała się pod wpływem zakonów rycerskich. Jednym z najcenniejszych zabytków, będących świadectwem dawnych czasów, jest kościół w Baniewicach. Ta świątynia, wzniesiona przez templariuszy, choć wizualnie całkowicie zmieniona, wciąż stanowi niezwykły przykład średniowiecznej architektury sakralnej. Dzisiaj przyjrzymy się jej fascynującej historii.

---

Historia Baniewic: średniowiecze, templariusze i ziemia bańska (XIII wiek)

Kościół w Baniewicach został wzniesiony w XIII wieku przez zakon templariuszy. Zlokalizowano go w południowej części wsi, na parceli (pełniącej niegdyś funkcję cmentarza) otoczonej kamiennym murem. Świątynię zbudowano na planie prostokąta, bez wyodrębnionego prezbiterium oraz bez wieży. Zgodnie z tradycją chrześcijańską, budowlę zorientowano na osi wschód-zachód z prezbiterium zwróconym w stronę Jerozolimy – miejsca Grobu Pańskiego.

Ściany kościoła powstały z precyzyjnie obrobionych granitowych kostek osadzonych na solidnym fundamencie. Portal zachodni, jedyny widoczny dowód średniowiecznego pochodzenia kościoła, wyróżnia się dwuuskokowymi ościeżami z granitu, zwieńczonymi delikatnym ostrołukiem. Choć niektóre elementy, jak pierwotne okna, zostały przemurowane, można przypuszczać, że obecne okna zajmują miejsca tych oryginalnych.

Kościół otacza cmentarny mur z XVI wieku, którego północną część zdobi późnogotycka brama z przejazdem i furtą (ta od strony obecnego sklepu spożywczego). Charakterystyczne maswerkowe motywy oraz dekoracyjne sterczyny stanowią ciekawe detale budowli. W południowej części muru (od strony ronda), znajduje się brama wykonana z cegły z prostym przejazdem, zakończonym łukiem odcinkowym. Górna część bramy ma renesansowy szczyt z falistymi spływami, ozdobiony pilastrami i profilowanymi gzymsami. W zachodniej części muru umieszczono furtę, udekorowaną maswerkowym motywem. Furta jest obecnie zarośnięta krzakami i trudno ją dostrzec, jednak dobre oko wypatrzy ją w okolicy obecnej kapliczki.

Północna brama wraz z furtą prowadząca do kościoła w Baniewicach. Źródło: https://polska-org.pl/9471188,foto.html

Południowa brama prowadząca do kościoła w Baniewicach. Źródło: http://mpolska.pl/artykul/baniewice_na_granicy_zie...

Zachodnia furta prowadząca do kościoła w Baniewicach. Zdjęcie z 1980 roku. Źródło: https://zabytek.pl/pl/obiekty/g-258531/dokumenty/P...

Warto również zwrócić uwagę na schody prowadzące na teren kościoła od drogi głównej, które z obu stron otaczają niskie, kwadratowe słupy, zwieńczone kamiennymi kulami. Dodatkowym elementem zdobiącym te słupy są rzeźbione krzyże, które – jak można przypuszczać – nawiązują do zakonu templariuszy, gdyż są bardzo podobne do krzyża widniejącego w herbie tego zakonu. Choć krzyże są już mocno zaniedbane, a niektóre ich fragmenty odpadły, nadal można je łatwo rozpoznać.

Schody od strony głównej drogi prowadzące do kościoła w Baniewicach. Źródło: https://polska-org.pl/9471175,foto.html

Pierwotne wyposażenie świątyni nie przetrwało próby czasu. Zachowane dokumenty wspominają o ołtarzu i ambonie fundacji margrabiego Fryderyka Wilhelma z XVIII wieku. W trakcie wizytacji w 1603 roku w inwentarzu odnotowano m.in. patenę ozdobioną krzyżem joannickim oraz srebrny, gotycki kielich z końca XV wieku, z wygrawerowanym napisem „J. Maria”. Ostatni katolicki proboszcz, Frentze Konow, pełnił swoją funkcję do 1484 roku. Po 1570 roku kościół w Baniewicach stał się ewangelickim kościołem parafialnym.

Plan przedstawiający usytuowanie murów cmentarza i kościoła w Baniewicach. Źródło: https://zabytek.pl/pl/obiekty/g-277250/dokumenty/P...

Baniewice kiedyś: czasy przedwojenne, nowa wieża, przebudowy (XVIII–XIX wiek)

Przez kolejne stulecia kościół w Baniewicach był miejscem ważnych wydarzeń religijnych dla mieszkańców tej części ziemi bańskiej. W XVIII wieku nad zachodnią częścią świątyni dobudowano wieżę o konstrukcji szkieletowej z ażurową latarnią i barokowym hełmem. Konstrukcja ta pełniła funkcję dzwonnicy oraz zegara, którego cztery tarcze wskazywały czas na wszystkie strony świata.

Widok na wieżę kościoła w Baniewicach od strony głównej drogi. Obok aktualna świetlica wiejska (kiedyś karczma), pod spodem widok wgłąb wioski.

W 1851 roku kościół przeszedł gruntowną przebudowę. Wymurowano wieżę, powiększono okna, otynkowano zewnętrzne ściany, nadając budowli bardziej współczesny jak na tamte czasy wygląd. W sąsiedztwie kościoła w XIX wieku założono także nowy cmentarz ewangelicki, którego pozostałością jest dziś jedynie szpaler lip w kształcie litery „T”. W niedalekiej odległości od świątyni znajdowała się również plebania.

Dzięki informacji od jednej z mieszkanek Baniewic wiemy, że budynek ten był usytuowany za aktualnym sklepem. Jeszcze do niedawna obok sklepu znajdowały się dwie lipy - to właśnie pomiędzy nimi znajdowało się wejście na plebanię. Były tam schody, duży piękny ogród, ścieżka oraz wielki klomb. Przy samych schodach wejściowych do plebanii rosły dwa orzechy włoskie, które zostały ścięte na odbudowę Warszawy. Babcia wspomnianej mieszkanki mówiła, że w latach powojennych budynek plebanii jeszcze stał. Była w nim tylko ogromna dziura, aż po samą piwnicę - najpewniej po zrzuconej bombie. W piwnicy wówczas znajdował się czynny piec chlebowy, w którym ówcześni mieszkańcy piekli chleb.

Plebania w Marienthal widoczna w górnej części pocztówki datowanej na 1911 rok. Źródło: https://fotopolska.eu/928576,foto.html?o=miasto34787

Na archiwalnych zdjęciach z 1924 roku widoczny jest przy schodach pomnik wojenny z dużym orłem na piedestale. Nie ma już po nim śladu, trudno też znaleźć dodatkowych informacji na jego temat w internecie.

Pomnik wojenny przy schodach kościoła w Baniewicach. Źródło: https://polska-org.pl/9829573,foto.html

Udało nam się również znaleźć skany archiwów z kościołów Thänsdorf (teraz Grzybno) oraz Marienthal (teraz Baniewice) z lat 1849-1874. Archiwa zawierają informacje o urodzeniach, ślubach i zgonach ówczesnych mieszkańców Baniewic. Dane dostępne są tutaj.

Spis kościelny z Marienthal w latach 1849-1874. Na prawej kartce widać poprzednią nazwę naszej miejscowości. Źródło: https://pommerscher.org/cpage.php?pt=124

Baniewice i kościół po wojnie: zniszczenia i odbudowa (XX wiek)

Podczas II wojny światowej kościół w Baniewicach uległ częściowym zniszczeniom. Zdewastowana świątynia przez kolejne lata pozostawała w ruinie. Dopiero w 1974 roku ruiny przekazano parafii w Baniach. Dzięki zaangażowaniu lokalnej społeczności oraz proboszcza ks. W. Dąbrowskiego ze zgromadzenia salezjanów, przeprowadzono odbudowę świątyni w latach 1974–1977. Wnętrze świątyni zwieńczono prostym, płaskim stropem, a dach pokryto falistą blachą. Niestety, nie zdecydowano się na rekonstrukcję wieży, co zmieniło pierwotny charakter bryły kościoła.

Uroczyste poświęcenie kościoła odbyło się 10 grudnia 1977 roku. Ceremonii przewodniczył biskup Jerzy Stroba.

Odbitki z inspekcji zabytkowej w kościele w Baniewicach wykonanej 14 października 1959 roku. Źródło: https://zabytek.pl/pl/obiekty/g-276957/dokumenty/PL.1.9.ZIPOZ.NID_N_32_EN.454330/1

Baniewice w czasach współczesnych: kościół dzisiaj

Obecnie kościół w Baniewicach, pod wezwaniem Najświętszego Serca Pana Jezusa, należy do parafii w Swobnicy. Msze święte odbywają się dwa razy w tygodniu: w niedzielę o godz. 12:00 oraz w środę o godz. 18:00. Otaczający go niegdyś cmentarz przestał istnieć, choć pozostały po nim stare schody oraz zabytkowe bramy – bezduszni świadkowie minionych wieków.

Dzięki swojej historii i unikalnej architekturze kościół w Baniewicach pozostaje nie tylko miejscem modlitwy, ale także interesującym punktem turystycznym dla wszystkich odwiedzających ziemię bańską. Spacerując po terenie świątyni, można poczuć ducha dawnych czasów i odkryć kolejne rozdziały bogatej historii Baniewic...

(dodano: 19.02.2025)